Атасу ескерткіштер кешені

Археология, тарих, культтік архитектура нысаны. Құрамында тас дәуірінен бастап этнографиялық уақытқа дейінгі ескерткіштердің үлкен тобы бар кешен. Өгізтау, Қабантау, Саңғыру, Айдаһарлы, Ақтау, Қызылтау тау тізбектерімен жиектелген Атасу өзенінің алқабында орналасқан (Қарағанды облысы, Жаңаарқа және Шет аудандары).

Атасу ескерткіштерін ашу және зерттеу Қазақстан Ғылым академиясы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы (ОҚАЭ) жұмыстарымен тығыз байланысты. 1948 ж. ОҚАЭ жетекшісі Ә.Х. Марғұлан Сарыарқа аумағына жүргізген кең түрдегі барлау жұмыстары барысында Атасудағы алғашқы ескерткіштерді қарап өтеді. Ә.Х. Марғұлан 1951 ж. мақаласында 1948 ж. экспедицияның нәтижелерін жариялай отырып, былай деп атап өткен болатын: «Бірінші археологиялық барлаудың нәтижелері Атасу өзенінің алқабында әртүрлі кезеңнің ескерткіштеріне кешенді зерттеу жүргізуге болатын ОрталықҚазақстан аудандары археологиялық қатынасы бойынша қызықты жерлердің бірі екендігіне көз жеткізілді. Бұл нысандардың арасында Атасу өзені маңының әр жерінен табылған соңғы қола дәуірінің көне кен орындары мен обалары маңызды орын алады».

1955 ж. Ә.Х. Марғұлан жетекшілігімен Атасу кешенінде археологиялық зерттеулер басталады. Атасу қонысының материалдары Орталық Қазақстан көне мәдениетін айқындап бере алатын жарқын ескерткіш топтарының аса маңыздыларының бірі ретінде ғылымға осылай енген. Қазба барысында №4 тұрғын үй, екі күл тастаған жер мен бір шаруашылық-өндірістік бөлме (шеберхана) зерттеледі. Көптеген артефактілердің арасынан зерттеушілерді аса қызықтырғаны сүйектен жасалған сулықтар болды. Ескерткіштің аса маңызды сипатына тұрғындардың тау-кен ісі, металлургиямен айналысқандығын білдіретін мәліметтердің кездесуі жатады.

Атасу мен басқа да маңызды қола дәуірінің ескерткіштерінің материалдарында зерттеушілер металлургия мен тау-кен ісі тақырыбын айналып өтпейді. Ә.Х. Марғұлан Орталық Қазақстанның б.з.д. II мыңжылдықтың ортасындағы ескерткіштерді зерттей отырып, 1956 ж. «ірі көлемдегі көне таукен орындары Орталық Қазақстанның ежелгі үлкен металлургиялық орталық болғанын көрсетеді» деп атап өтті. 1960 ж. еңбегінде ол тағы да «мал шаруашылығымен қатар мыс металлургиясы сол заманда Орталық Қазақстан тұрғындарының негізгі кәсібі болған» деп ойын жалғастырады. Кейінірек көптеп алынған Атасу материалдары Ә.Х. Марғұлан мен К.А. Ақышевтың ОҚАЭ зерттеулерінің алғашқы кезеңіндегі жұмыстары барысында Сарыарқаның ежелгі тұрғындарының шаруашылық бағыты туралы осындай болжамдарының дұрыс екендігін расқа шығарады.

1955 ж. Атасу қонысына қазба жүргізу кезінде оның маңында барлау жұмыстары да жасалады. Ә.Х. Марғұлан 1956 ж. мақаласында алғаш рет сол ауданның Дарат, Саңғыру, Ақшоқы, Еркебұлан, Ақсай, Қараөзек, Қосағалысынды ескерткіштерін атап өтеді. Осы еңбегінде зерттеуші «Атасу кешені» деген терминді алғаш рет қолданады. 1955 ж. Саңғыру-1 қорымындағы беғазы-дәндібай мәдениетінің бір кесенесі зерттеледі. Бұл соңғы қола дәуірінің үлкен тас кесенелерін зерттеудің өзектілігі мен жетістіктерін тағы да дәлелдеген Дәндібай мен Беғазыдан кейінгі үшінші ескерткіш болды.

1958 ж. М.Қ. Қадырбаев Атасуда «мұртты» обалар тобын, ал 1970 ж.ж. ортасынан бастап қола дәуірінің ескерткіштерін тұрақты зерттейді. Қысқа мерзім ішінде өте маңызды материалдар, оның ішінде көне металлургия бойынша мәліметтер алынады. Іс жүзінде бұл жұмыстар «Атасу кешендеріне» байланысты негізгі қорытындыларға алып келді. Сол жылдардағы ОҚАЭ құрамында көптеген археологтар, палеозоологтар, геологтар, архитекторлар, суретшілер және т.б. сала мамандары болды.

Орталық Қазақстанның соңғы қола дәуі рі тұрғындарының жерлеу ғұрпы, шаруашылығы, үй құрылысы бойынша үлкен көлемдегі мәліметтерден бөлек, Атасудан көптеген металлургиялық кешендер ашылып, алғаш рет шахталық типтегі мыс балқыту пештері табылады. Бұл материалдар Қазақстан мен далалық Еуразияның көне мәдениеттерін зерттеуде аса маңызды рөл атқарды және атқарып келеді. Ж. Құрманқұлов б.з.д. VIII– VII ғ.ғ. жататын ат әбзелі заттарын тапты. Л.Н. Ермоленко көптеген жылдар бойы ортағасырлық ескерткіштерді зерттеумен айналысып, мұның нәтижелері бірқатар басылымдарда жарық көреді. 2014 ж. Атасу шағынауданында жаңа зерттеулер (жетекшісі А.З. Бейсенов) басталады. Бұрын ашылған ескерткіштер қайта қаралып, қосымша зерттеледі, жаңадан ескерткіштер ашылады. Осы жұмыстардың кейбір нәтижелері ретінде Атасу шағынауданы ескерткіштері тізіміне жекелеген обалар мен топтар түріндегі 100-ге жуық орын кіреді. Аса маңызды міндеттердің біріне бұрын зерттелген нысандарға рекультивациялық және реставрациялық жұмыстардың жасалуы болды. Жаңа ескерткіштерде қазба жұмыста ры жасалады: Мыржық V қорымынан ерте темір дәуірінің жауынгері жерленген оба зерттеліп, Мыржық қонысынан соңғы қола дәуірінің жерүсті пештері бар шеберханасы ашылады.

Қазіргі таңда Атасуда әртүрлі дәуірдің ескерткіштері белгілі. Қолда бар мәліметтер таулар мен көмкерілген өзен алқаптарын адамдар алғаш рет ерте мустье дәуірінде (150- 100 мың жыл бұрын) мекендегенін айғақтап отыр. Нақты айтсақ, мұны Өгізтау-1, Өгізтау-2 тұрақтарының жәдігерлері дәлелдейді. Бірқатар тұрақтар материалдары мен жекелеген тас құралдардың табылуы осыдан кейін бұл аймақта неолит-энеолит дәуіріндегі аңшы, терімші тайпалардың өмір сүргендігінен хабар береді. Қола дәуірінде Атасуда өндіруші экономика күрт дамиды. Металлургия, тау-кен ісі мен металл өңдеу жақсы деңгейге көтерілді. Ерте темір дәуірінің тайпаларының мәдениеті туралы көптеген жерлеу орындары, сонымен қатар «мұртты» обалардың үлкен тобы ақпарат береді. Аса өзекті және ғылыми өзектілігі басым бағыттың біріне Атасудағы көне бұғытастар мен меңгірлерді, сонымен қатар ерте темір дәуірі мен орта ғасырларға тән тас мүсіндерді зерттеу ісі жатады.

Сарысу жолының іргесінде орналасқан Атасу алқабы орта ғасырлардағы керуен жолдары қызметінде маңызды рөл атқарды. Атасуға жақын жердегі Ортау мен Қызылтау өлкесін Ә.Х. Марғұлан және Ж.Е. Смаилов өз зерттеулері бойынша жазба деректердегі атақты «Ортағ және Кертағ» ауданы орналасқан болуы мүмкін деген ой айтады. Демек, өлкенің қасиетті мағынасы ежелгі заманда металл балқытушы шеберлер арасында қалыптасса, кейінірек бұл ортағасырлық керуеншілер санасында дами түскен. Қазақтар Атасу өзені бойына қоныстанып, толық игереді. Қарағанды мәдениет басқармасының бастамасымен Саңғыру көне кесенелерімен қатар, XIX ғ. аяғы– XX ғ. басына жататын Ақмұстафа медресесіне реставрациялық жұмыстар жасалды. Өлкеде көптеген мазарлар мен қыстаулардың орындары жақсы сақталған.

Қазіргі таңда Атасу өзені алқабының табиғат көрінісі мен мұнда орналасқан көпте ген жарқын ескерткіштерді тамашалауға туристер, мазарлар мен мешіт-медресе орнына тағзым ететін сиынушылар жан- жақтан көптеп келуде. Сондықтан бұрын қазба жұмыстары жүргізілген барлық нысандарға рекультивациялық және реставрациялық жұмыстар жүргізу аса өзекті мәселе болып қала береді.

Деректер

1. Археологические исследования в Северной Бетпакдале. Коллективная монография. – Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2017. – 164 с.
2. Бейсенов А.З. Памятники верховьев реки Атасу в Центральном Казахстане // Вестник ТомГУ. – 2015. – № 3 (35). – С. 111–122.
3. Бейсенов А.З., Варфоломеев В.В., Касеналин А.Е. Памятники бегазы-дандыбаевской культуры Центрального Казахстана. – Алматы: Институт археологииим. А.Х. Маргулана, 2014. – 192 с.
4. Кадырбаев М.К. Шестилетние работы на Атасу // Бронзовый век степной полосы Урало-Иртышского междуречья. – Челябинск: ЧелГУ, 1983. – С. 134–142.
5. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 247 с.
6. Ермоленко Л.Н. Средневековые каменные изваяния казахстанских степей (типология, семантика в аспекте военной идеологии и традиционного мировоззрения). – Новосибирск: ИАЭ СО РАН, 2004. – 132 с.
7. Маргулан А.Х. Третий сезон археологической работы в Центральном Казахстане // Известия АН КазССР. Сер. археология. – 1951. – Вып. 3. – С. 3–52.
8. Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана – Алма-Ата: Наука, 1979. – 335 с., прил.
9. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К. Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1966. – 435 с.
10. Смаилов Ж.Е. Памятники археологии западной Сарыарки (Средневековые городища и поселения). – Кара ганда: Tengri ltd, 2015. – 142 с.