Тұрбат, киелі кешені

XIV ғ. соңы– XIX ғ. екінші жартысы. Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт ауданы, Тұрбат ауылы. Ауылдың орталық бөлігінде орналасқан кешеннің солтүстігінен бас көше өтеді. Оның айналасындағы зиратқа әлі де жерлеу орындары түсіп келеді. Жерлеудің архаизмдік түрі бойынша оны ежелде пайда болған деп жорамалдауға болады. Тұрбат (ескі атаулары: Хозиян/Хузиен/ Гузийан, Санджаб, Ягма) атауы [әулиенің] мүрдесі, моласы деген мағына беруі мүмкін, оның үстіне Ысмайыл ата жерленгенге дейін ол жер исламға дейінгі культпен байланысты киелі маңыздылыққа ие болған. Тұрбатқа жақын табиғи нысандар Қаржантау жотасының солтүстік баурайындағы көркем жерде орналасқандықтан, қасиетті және мінәжат етуге лайықты орын ретінде қабылданған.

Кешеннің киелі тарихы Ысмайыл ата туралы жергілікті аңыздар мен «Мадинат-әл- Байда мен Испиджаб әулиелері хақындағы трактаттағы» (XVII ғ. аяғы–XVIII ғ. басы) аздаған мәліметтерге негізделеді. Басқа да деректер қатарына «Насаб-наменің» әр түрлі нұсқалары мен басқа да шығармаларда баяндалатын имам және тақуа халиф Алидің үшінші ұлы Мұхаммед ибн Али әл-Ханафиден бастау алатын қазақ қожаларының алидтік генеалогиясы негізіндегі шежіресін жатқызуға болады.

Ысмайыл ата культі киелілік және архитектуралық кешеннің қалыптасуына бастама болған. Ол айқын көрініс тапқан біріктіруші сипатқа ие болды. Мұсылмандыққа дейінгі табиғат күштері мен нысандарды құдай деп таныған наным сенімдер сопылық дәстүрден, тәжірибе және салт жоралардан жалғасын тапқан.

Ысмайыл ата кешенінің исламға дейінгі пайда болуының бастауы туралы деректер жергілікті фольклорда айтылып, кейінгі жазба деректерде ішінара бейнеленеді. Тұрақты аңыздар бойынша Ысмайыл ата ресми алидтік генеалогияға сәйкес Ханафи руынан шыққан. Қазақтармен бірге үлкен Қосмола тауының батыс жағындағы Хозиян (Гузийан) жерінде өмір сүрген. Жаулары (бір нұсқасы бойынша қыпшақтар, екіншісінде қалмақтар) шапқыншылық жасаған уақытта оның әкесі Ибраһим ата, анасы және ағасы өлтіріліп, 20 жасар Ысмайыл тұтқынға алынып, 20 жыл өмірін сонда өткізеді. Ол мал бағып, күзеткен. Аңыз әңгімелерден сопылықтың нышандары білінгенімен, Ысмайыл ата көп уақытын үңгірде өткізіп, өзін Құдай жолына арнап зікір салған. Бағып жүрген қойлары оны тыңдап, оған еліктеген секілді. Қойлары таңғажайып кейіпте денелі және семіз болған. Нәтижесінде Ысмайыл ата малшылардың қамқоршысы мен жергілікті қаңлы руы қазақтарының тойдырушысына айналады. Ежелгі өніп-өсу культінен келіп шыққан жергілікті наным сенімдері бар сопылық синтез Ысмайыл ата есімімен аталатын кешен құрылысының құрылымы мен құрамынан көрініс тапқан.

Кешенді фольклорлық-этнографиялық зерттеудің бастамасы Ә.А. Диваевтан басталады [1901 ж.]. Ғасырға жақын уақыт бойы ұмыт қалған зерттеудің бұл бағыты Оңтүстік Қазақстандағы халықтық ислам бойынша жариялымдарда, қазақ қожаларының алид тік генеологиясы мен жазба деректерді зерт теумен байланысты жалғасын табады (Р.М. Мустафина, М. Мирхалждаров, Ж.М. Тулибаева, А.К. Муминов, Девин ДиУис және т.б.). 1981–1983 ж.ж. Қазақ КСР-і Мәдениет министрлігінің «Қазақ жобалау-қалпына келтіру»институтының архитектуралық ескерткіштерді төлқұжаттандыру экспедициясы барысында зерттеледі. Кешен Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштер жинағына енгізілген (Б.Т. Тұяқбаева, А.П. Проскурин). Сол уақытта алғашқы жөндеу және реставрациялық жұмыстары жүргізіледі. 1990 ж.ж. бірінші жартысында «Қазақ жобалау-қалпына келтіру» институтының археологтары зерттеді (А.О. Итенов, Е.Х. Хорош). 2000 ж.ж. қалпына келтіру жұмыстары негізінен аяқталып, кешен аумағы абаттандырылады.

Кешеннің құрамына: Ысмайыл ата кесенесі, Қошқар ата кесенесі, шіллехана, тахаратхана, Жебірейіл ата кесенесі, мешіт, кіру қақпасы (дарбазахана), шаруашылық құрылыстары кіреді.

Ысмайыл ата, Қошқар ата кесенелері, шіллехана және тахаратхана ішкі ауласын құраса, оған қызмет етіп тұрған мешіттің солтүстік қабырғасы жалғасады. Ысмайыл ата кесенесінің шығыс жағында ұзын келген құрылыстың қалдықтары жатыр, ол бұрынғы медресе орны болуы мүмкін. Бұл негізгі аула екінші, яғни Жебірейіл ата кесенесі мен мешіт арлығындағы аулаға өткен. Кешендегі құрылыстың барлығы іргетассыз және сыртқы сылақсыз, әк-ғаныш ерітіндісі арқылы күйдірілген кірпіштен қаланған. Кешен жергілікті рельеф пен көркем ландшафты үлкен рөл атқарған еркін жоспарлау әдісі негізінде салынған. Құрылыстардың кенеттен пайда болған ракурстары кешеннің келбетін толық байытқан.

Кешеннің көрнекті жерін «шіллехана» (XV–XIX ғ.ғ.) деп аталатын құрылыс алып жатыр. Құрылыс екі қабатты (ішкісі – сегіз қырлы, ал сыртқысы – он алты қырлы барабанға орнатылған) сфераконустық күмбезбен жабылған болуы мүмкін. Шіллехана – бұл жалғыз қалатын, көбінде жерасты құрылысы. Олардың құрылымы қабірге ұқсас келеді. Бұл яссауилік шілле «тәнін уақытша өлтіріп, жанын Құдайға шабытпен беру» салтына сәйкес келеді. Тұрбаттағы шіллехана архитектуралық жағынан кесенелермен бір қатарда тұрып, олардан ешқандай ерекшеленбейді. Оның қызметі ораза тұтып жалғыз қалатын жерге ұқсамайды. Соған қарағанда, алғашқыда құрылыс басқа мақсатта қолданылған болуы мүмкін. Тахаратхананың (XIX ғ. екінші жартысы) өзіндік маңыздылығы жоқ. Бұл бөлме Қошқар ата кесенесі мен шіллехананың аулалық фасадтарын біріктірген, тұтасымен жөнделген қабырғалардың есебінен пайда болған. Дәрет алуға арналған. Шынында тахаратхана болып есептелмейді. Мұндай құрылыстар салттық тазалықтарға қол жеткізу мақсатында мешіт пен қасиетті қабір аралығына тұрғызылған. 2000 ж.ж. қызмет істеп тұрған кешеннің қажеттілігі үшін бау-бақшасына, мешітке қарама-қарсы жерден, қазіргі сантехникалық құбырлармен жабдықталған тахаратхана салынады. Мешіт (XV ғ. – 2000 ж.ж.) сыртқы ауланың оңтүстік бөлігінде орналасқан. Төртбұрышты жоспарда келген тоғыз күмбезді құрылыс. Күйдірілген текше кірпіштен тұрғызылған. 1950 ж.ж. жүргізілген жөндеу жұмыстары мешіттің келбетін қатты өзгертіп жібереді. Михраб залына кіретін оңтүстік жағына ағаштан үшаралық айван жалғастырыла салынады. 2000 ж.ж. оның орнына «жазғы мешіт» қызметін атқаратын қазіргі кірпіштен ұзартылған аркалық галерея (айван) тұрғызылады. Кешенді сыртқы әлеммен байланыстыратын кірер қақпасының (дарбазахана, XIX ғ.) басты фасады Тұрбаттың орталық көшесіне қарай бағытталып, негізгі құрылыстардан шамамен 100 м қашықтықта орналасқан. Төрт жағы ашық аркалы (чортак, төрт аркалы дүңгіршек), порталды-күмбезді құрылыстан тұрады. Көшеге қараған фасадына екі жақтамалы кең есік орнатылып, тегіс сүйірлі арка түрінде безендірілген. Оймышты өрнек түскен есігінде мерзімі көрсетілген: 1886– 1887 ж.ж. (Б.Т. Тұяқбаева, А.Н. Проскурин).

Республикалық маңызы бар ескерткіш. 1982 ж. мемлекет қорғауына алынған. Зиярат ету және діни туризм нысаны.

Деректер

1. Генеалогические грамоты и сакральные семейства: насаб-нама и группы ходжей, связанных с сакральным сказанием об Исхак-Бабе в XIX–XX веках. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 368 с.
2. Диваев А.А. Предание о Хазрет-и-Исмаил-ата // Туркестанские Ведомости. – 1901. – № 20. – С. 24–25.
3. Исламизация и сакральные родословные в Центральной Азии: наследие Исхак-Баба в нарративной и генеалогической традициях. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – Т. 2. – 363 с.
4. Мирхадаров М. Зират орындар.– Шымкент, 1999. – 64 б.
5. Муминов А.К. Шиитские культурные влияния на Центральную Азию: (На примере деятельности ‘алидов // Ars Islamica: в честь Станислава Михайловича Прозорова / сост. и отв. ред. М.Б. Пиотровский, А.К. Аликберов. – М.: Наука – ИВЛ, 2016. – С. 647–728.
6. Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. – 176 с.
7. Тулибаева Ж.М. Трактат о святых Мадиат ал-Байда и Испиджабе // Вестник КазНУ им. аль-Фараби: Сер. историч. – 2003. – № 3 (30). – С. 8–16.
8. Туякбаева Б.Т., Проскурин А.Н. Архитектурный комплекс Исмаил-ата // Свод памятников истории и культуры Казахстана. – Алма-Ата: Гл. ред. «Қазақ энциклопедиясы», 1994. – Т. 1: ЮКО. – 368 с. – С. 184–186.
9. Хашимов М.А. Религиозные и духовные памятники Центральной Азии. – Алматы: СаГа, 2001. – 251 с.
10. Devin DeWeese. “Sacred History for a Central Asian Town: Saints, Shrines, and Legends of Origin in Histories of Sayram, 18th – 19th Centuries,” Figures mythiques des mondes musulmans, ed. by D. Aigle. – Aix-en-Provence, France: Edisud, 2000. – P. 245–295.