Абылайкит кешені

Ескерткіш Өскемен қаласынан 55 км оңтүстікте, Аблакетка өзенінің оң жағасында орналасқан.

Ғасырлар бойы Қазақстанның аумағы әлемдік үш діннің – ислам, христиан және буддизмнің «ынтымақ алаңы» болды. Олардың біртұтас геосаяси кеңістікте ұзақ уақыт қатар өмір сүруі мен өзара ынтымақтастығы Қазақстан жерін ежелден мекен еткен халықтардың материалдық және рухани мәдениетін дамытуда өшпес із қалдырған. Жергілікті тұрғындардың осы мәдени-тарихи ерекшелігі өлкенің Еуразияның ішкі құрлықтық географиялық кеңістігінің кіндігінде орналасуында деп білуге болады.

Абылайкит – Қазақстан жерінде ежелден тараған және қазақ этносы негізін құрайтын тайпалар өмірінде (әсіресе ежелгі түрік) елеулі рөл атқарған әлемдік діндердің бірі – буддизмнің көпғасырлық тарихының ескерткіші.

Осы тұрғыдан алғанда Абылайкит – Қазақстанның діни және мәдени тарихының киелі ескерткіші, еліміздің бай діни тарихының ең жарқын материалдық куәсі болып табылады. Ол қазіргі заманауи Қазақстан қоғамындағы көпконфессиялық сипаттың тарихи қалыптасуының ажырамас бөлігі болып есептеледі.

Абылайкит будда ғибадатханасының негізін 1654 ж. ойрат билеушісі Абылайтаджи (қайтыс болған жылы 1764) қалаған. Ол Ертіс өзенінің жоғарғы ағысындағы Калбин тауында орналасқан. Абылайкиттің құрылысы жөніндегі алғаш мәліметті 1655 ж. Қытайға кетіп бара жатқан орыс елшілігінің құрамындағы Федор Байков берген. XVII ғ. 50–60 жылдары Абылайкит будда дінінің құнды қолжазбаларын (манускрипт) сақтайтын ірі діни орталықтардың бірі болған. 1720 ж. Өскемен бекінісі салынғаннан кейін, І Петрдің Абылайкиттегі қолжазбаларды алдырғаннан соң бұл ескерткіш ғылымға әйгілі болады.

1721 ж. 18 қазанында француздың апталық газеті «Gazette» Еділден шығысқа қарай, дәлірек айтқанда Каспий теңізі мен Сібір арасында құрамында қолжазбалар, суреттер, күміс және қола шамдар, құдай бейнелері, салт атты мүсіндері болған керемет олжалар туралы жариялайды. Абылайкиттен табылған қолжазбалар Тибет тілінде алғаш жазылған діни мағынадағы қолжазба екендігі анықталған. Тибет әдебиеті мен тибет буддизмін зерттеу осыдан басталды.

Орыс императоры І Петр басқа да олжалармен бірге қолжазбаның тілі мен мазмұнын анықтап беруді өтініп, өз қолымен Француз Ғылым Академиясына табыс еткен. Ал І Петрге Абылайкит пен Семи Палат Дорджин хит монастырьлерінен алынған бұл құнды туындыларды Сібір губернаторы, князь Гагарин сыйлаған. Абылайкит материалдары ресейлік және батысеуропалық, кейінірек кеңестік тибе тологияның қалыптасуы мен дамуында маңызды рөл атқарған.

1735 ж. ғибадатхананың құландыларын геодезист В. Шишков зерттейді. Ол жоспарын түсіріп, ғибадатхананың сызбасын жасайды. Абылайкит жайындағы деректерді іс-жүзінде ХVІІІ–XIX ғ.ғ. Жоғарғы Ертіс бойында болған барлық тарихшылар мен географтардың жазбаларынан табуға болады. Олардың қатарында Ф.И. Страленберг, Г.Ф. Миллер, И.Г. Гмелин, Г.И. Спасский, В.В. Радлов, А.И. Левшин, А. Гумбольдт, Ж.А. Кастанье, П.П. Семенов- Тянь-Шанский бар. Ескерткіш ХХ ғасырда да ғалымдардың назарын өзіне аудартты.

Абылайкит – бұл жартасты таудың оңтүстік-шығыс беткейінде орналасқан бірнеше құрылыстар тобынан тұратын бекіністі ғибадатхана. Абылайкиттің басты нысаны – көлемі 80х45 м, тікбұрышты тұғырдың (платформа) үстінде солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла орналасқан ғибадатхана қалдығы. Оңтүстік шетінде тұғырдың биіктігі – 6 м, солтүстік жағы – шамамен 2 м.

Қолда бар архивтен алынған кешеннің сызбалары мен жобасы бойынша және тұғырды көзбен шолу барысында бөлмелер мен ғимарат құрылысының қосымша құрылымы анықталған. Көлемі шамамен 45х20 м болатын ғибадатхананың өзі платформаның солтүстік бөлігінде орналасқан. Құрылыс алаңының қалған бөлігін ғибадатханадан бөлек тұрған үсті жабық дәлізге ұқсас кең үй-жай аула алып жатыр. Оңтүстік жағынан ғибадатхана алдындағы үй-жайға қарай бұл күнде шөккен, үгітілген баспалдақ арқылы өтеді.

Ғибадатхананың солтүстік-шығысында тұрғын үй кешені, ал батысында – кішігірім шаруашылық бөлмесі орналасқан. Абылайкит құрылыстары айнала биіктігі 2–3 м болатын тас қабырғамен қоршалған. Тұтас қабырға солтүстігі және батысы жағынан қоршаған құзды сілем бойымен де жүргізілген. Ескерткіштің солтүстік жағынан кішігірім тау өзені ағып жатыр. Қақпасы шығыс және оңтүстік жағында орналасқан.

Абылакит – республикалық маңызы бар Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіші.

Деректер

1. Волобуев В. Некоторые итоги реконструкции карты Джунгарии И. Рената // Известия НАН РК. Сер. обществ. наук. – 1993. – № 6. – С. 11–16.
2. Дневные записки переводчика Путинцева в проезд его от Бухтарминской крепости до китайского города Кульжа и обратно в 1811 году // Сибирский вестник. – СПб., 1819. – Ч. 7.
3. Ерофеева И.В. Географические карты XVIII века как источник по истории, этнографии и исторической топонимике Казахстана // История Казахстана в документах и материалах. Альманах. Вып. 1 / Отв. ред. Б.Т. Жанаев. – Алматы, 2011. – С. 342–346.
4. Ерофеева И.В. Религиозно-культовые центры тибетского буддизма на территории Восточного Казахстана в XVII – середине XVIII веков // Буддизм ваджраяны в России: от контактов к взаимодействию. – М.: «Алмазный путь», 2012. – С. 335–346.
5. Златкин И.Я. История Джунгарского ханства. 1635–1758 гг. – М.: Наука, 1983. – Изд. 2-е. – 355 с.
6. Известия академика Фалька о Киргизской и Зюнгорской степи // Полное собрание ученых путешествий по России. – СПб.: Императорская Академия наук, 1825. – Т. 7. – 223 с.
7. Княжецкая Е.А. Новые сведения об экспедиции И.М. Лихарева // Страны и народы Востока. Средняя и Центральная Азия (география, история, этнография). – М., 1989. – Вып. 26. – С. 18–33.
8. Конкашпаев Г.К. Географические названия монгольского происхождения на территории Казахстана // Известия АН КазССР. Сер. филол. и искусств. – 1959. – Вып. 1. – С. 85–98.
9. Краткий энциклопедический словарь исторических топонимов Казахстана / Сост. И.В. Ерофеева. – Алматы: Казахский научно-исследовательский институт культуры, 2014. – 528 с.
10. Лунный свет. Калмыцкие историко-литературные памятники / Пер. с калмыцкого; ред.-сост. А.В. Бадмаев. – Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 2003. – 475 с.
11. Материалы по истории русско-монгольских отношений 1636–1654: сб. док. / Сост.: М.Н. Гольман, Г.И. Слесарчук. – М.: Наука, 1974. – 469 c.
12. Материалы по истории русско-монгольских отношений 1685–1691: сб. док. / Сост.: Г.И. Слесарчук. – М.: Восточная литература, 2000. – 488 с.
13. Научный отчет об экспедиции в Алматинскую область за 2008 г. // Архив КазНИИ ПКНН.
14. Никитин В. Краткое описание памятников древности Семипалатинской области // Известия Императорской археологической комиссии. – 1902. – Вып. 2. – С. 103–111.
15. От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана. В трех томах. – Алматы: ТОО “FOND DESIGN”, 2011. – Т. 2. – 728 с.
16. Путевые дневники и записки российских чиновников и исследователей о Казахской степи XVIII – середины XIX века: сб. док. и матер. / Сост. И.В. Ерофеева, Б.Т. Жанаев, И.М. Самигулин. – Астана: ТОО “Общество инвалидов - Чернобылец”, 2012. – 758 с.
17. Риттер К. Землеведение Азии. География стран, находящихся в непосредственных отношениях с Россиею, то есть Китайской империи, независимой Татарии, Персии и Сибири. Т. 3. Алтайско-Саянская горная система в пределах Русской империи и по китайской границе. – СПб.: в типографии Безобразова и комп., 1860. – 572 с.
18. Черников С.С. Памятники архитектуры ойрат-калмыков // Записки Калмыцкого НИИ языка, литературы и истории Калмыцкой АССР. – Элиста: КНИИЯЛИ, 1960. – Вып. 1. – С. 115–134.
19. Яхонтова Н.С. Рукописное наследие ойратов в собрании Института восточных рукописей РАН // Проблемы изучения нематериального культурного наследия народов Казахстана и Центральной Азии: топонимика, эпиграфика, искусство: сб. матер. междунар. конф. (18–19 ноября 2014, г. Астана). – Алматы, 2014. – С. 176–183.
20. Deom J.-M., Sala R. The spread of Buddhism in Semirechie and Kazakhstan // Казахстан-Индия: древность, средневековье и современность: матер. Первой конф. по исследованиям в индологии (28 марта 2000, г. Алматы). – Алматы: «Олке», 2002. – С. 144–176.
21. Yerofeeva I. Lamaist Buddism in Kazakhstan (Seventeenth to Mid Nineteenth Century) // Kazakhstan. Religions and Society in the History of Central Eurasia/ Ed. by Bonora G.L., Pianciola N., Sartori P. – Turin–London–Venice– New York: Umberto Allemandi& C, 2009. – P. 137–151.