Ақтөбе қаласы

Ұлы Жібек жолы бойындағы ірі қалалардың қалдықтарының қатарына Ақтөбе қаласы да жатады. Қала Ақсу өзенінің Шуға құяр тұсына жақын жеріндегі өзеннің екі жағалауын қамти орналасқан (Жамбыл облысы, Шу ауданы).

Ақтөбе – ұзын қорғандармен қоршалған ауқымды территорияны алып жатқан нысан. Ескерткішке ат беріп тұрған қаланың орталығы (Ақтөбе) Ақсу өзенінің сол жақ жағалауында орналасқан. Қаланың цитаделі биік тікбұрыш түрінде келген, биіктігі 15 м төбе. Төбенің негізі бойынша көлемі – 100х120 м. Оған көлемі 210х240 м шахристан жалғасып жатыр. Цитадель мен шахристанды қоршап жатқан қабырғалардан бүгінде тек шөккен жалдар ғана сақталған.

Қаланың орталық бөлігінің айналасын сырты екі қатар қорғаныс дуалымен қоршалған қолөнершілер мен ауылшаруашылық аймағы алып жатыр. Ішкі қорғаныс дуалы қаланың тығыз орналасқан құрылыс аймағын шектеген. Ал сыртқысы ішкі дуалмен аралықтағы едәуір кең алқапты алып жатыр. Қаланы барлық аймағын сыртынан қоршап жатқан ұзын қорғаныс дуалының жалпы ұзындығы – 25 км. Одан кішкене ішкері аймақты алып жатқан ішкі қорғаныс дуалының жалпы ұзындығы – 17 км. Дуалдарының құлаған орнында қалыптасқан жалының осы күнгі биіктігі – 2-4 м.

Қала аумағының ішкі бөлігіндегі құрылыстардың бейберекеттігіне қарамастан жобасы анық (үйлер мен аулалар). Өзен ағысы бағытымен созыла орналасқан төбелер –тұрғын үй-жайлардың орындары. Төбелер көбінде арықтар және дуалдар арқылы бөлінген шаршылы жер телімдерінің ішінде орналасқан. Белгілі бір қатармен тізіліп жатқан тікбұрышты келген жеке жер иеліктерінің көлемі 0,25-тен 1-1,5 га-ға дейін барады.

Археологтар оқшау тұрған үш үй-жайдан тұратын жеке иелікте археологиялық қазба жұмыстарын жүргізеді. Ақтөбе-1 тұрғын үй кешенінен және ауладан тұрады. Жалпы көлемі 0,4 га-ны құрайды. Ақтөбе-2 көлемі 1,4 га-ны, Ақтөбе-3 көлемі 1 га-ны құрайды. Жеке иеліктің тұрғын үйлері суфа, қабырғадағы ниша, жер ошақтары бар бірнеше бөлмеден тұрады. Тұрғын үйлерді қазу барысында аздаған материал жинақталды. Олардың арасында ортасында төртбұрышты тесігі бар мыс монета ерекше қызығушылық тудырады. Оның сақталу сапасы төмен, соғды монеталары қатарына жатады. Тұрғын жайлар VII–XII ғ.ғ. мерзімделеді. Ақтөбе қаласында 1974 ж. бастап әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың археологиялық экспедициясы жұмыс жүргізіп келеді.

V–XII ғ.ғ. аралығында тіршілік тоқтаусыз жалғасқан цитадельден ерте орта ғасыр кезеңіне жататын тарақ тәрізді жобадағы VI–X ғ.ғ. бекіністің қалдығы ашылады. Одан жоғары қабаттан Х–ХІІІ ғ.ғ. салтанатты сарай кешенінің қалдығы табылды. Сарай кешені – салтанатты сарайлар, тұрғын үйлер мен шаруашылық мақсаттағы құрылыс бөліктерінен тұратын 13 бөлме.

Қала сыртындағы аумақтан қазылған нысандардан үш шарап ашытатын орын ашылады. Қаладан табылған соғды жазуы бар бұйымның сынығы (ыдыстың сынығы, 1990 ж. табылған) ғылым үшін бірегей олжа болып табылады.

Қала цитаделінің маңындағы жаңа қазылған елеулі нысандарының бірі – күйдірілген кірпіштен салынған мешіт мұнарасының қалдығы. ХІ–ХІІ ғ.ғ. мерзімделген мұнараның болуы қалада айтарлықтай көлемдегі мешіттің болғанынан мәлімет береді.

1970-ші ж.ж. М. Елеуов жергілікті тұрғындардың арасынан Ақтөбе қаласына байланысты бірнеше аңыздарды жазып алады. Солардың қатарында кітапхана, мешіт және монша туралы аңыздар да бар: «Бір заманда Ақтөбені бір ғұлама ғалым билепті. Ол шығыс пен батысты түгел аралаған, көпті көрген, ғылымның әртүрлі салаларын жетік білген адам болыпты. Хан кезекті бір сапардан қайтып оралған соң ұсталарын қала үстіндегі алаңға жинап алып кітапхана, мешіт және монша салуға қолайлы жер іздеуге бұйрық беріпті. Ұсталар арада жеті күн өткенде ханға келіп кітапхананы хан сарайынан шығыста, мешітті батыста, ал моншаны хан сарайында салу керектігін айтыпты. Хан салдырған кітапхана қағандықтағы ең бай кітапхана, ал мешіт ең үлкен мешіт болыпты». Ақтөбе қаласына жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде монша қалдығы қаланың орталық бөлігінен, ал мұнараның батыс жағынан анықталуы да аңыздың түбінде бір шыңдықтың жатқандығын көрсетеді. Сонымен қатар М. Елеуов қалаға қатысты «Төрткүл төбе туралы аңыздарды», «Су құбыры мен жер асты жолы туралы аңызды» және «Үш қатар қамал және қарауыл төбелер туралы аңызды» жазып алған.

Қаланы Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың бірімен баламалау мәселесі әлі де біржақты емес. Профессор У.Х. Шәлекенов ортағасырлық Ақтөбе қаласын Баласағұн қаласының орны деп санайды. Осы аймақтан табылған монеталар көмбесін зерттеген нумизмат П.Н. Петров қаланы тарихи Кадирия қаласының орны деген пікір білдіреді.

Қала әлемдік деңгейдегі ескерткіш болып табылады. Ол ерте түрік мемлекеттері: Батыс түрік, Түркеш, Қарлұқ қағанаттарының және Қарахандар мемлекетінің тарихымен тығыз байланысты. Қалада мешіттің болғанын қазба барысында табылған мұнара дәлелдей түседі.

Ескерткіш 2014 ж. ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мәдени мұралар тізіміне енген.

Деректер

1. Байпаков К.М., Капекова Г.А., Воякин Д.А., Марьяшев А.Н. Сокровища древнего и средневекового Тараза и Жамбылской области. Тараз: Археологическая экспертиза, 2011. – С. 435–445.
2. Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары (VІ–ХІІІ ғ. басы). Бірінші бөлім. – Алматы: Қазақ универсиеті, 1998. – 210 б.
3. Шалекенов У.Х. (Баласагуни). Город Баласагун в VXIII вв. – Алматы: Жибек Жолы, 2009. – 272 с.