Жетіасар археологиялық кешені

Шығыс Арал өңірі ежелгі дәуірден Орта Азияның көне оазисі диқаншылары мен Ұлы еуразиялық далалық белдеуіндегі мал өсірушілері арасындағы тұрақты мәдени-этникалық байланыстардың маңызды аймақтарының бірі болды. Тарихи дәстүр, бағзы заман авторларының еңбектерінде Яксарт, орта ғасырдағы түрікше – Йинчю-угуз, араб тіліндегі – Сейхун, яғни екі дүниенің, атап айтсақ Солтүстік Тұран мен Оңтүстік Иранның, мал өсірушілер мен егіншілердің, қала мен даланың шегі деп аталып кеткен, Сырдария туралы түсінікті сақтады.

Шығыс Арал маңы (әсіресе көне Сырдария сағасының ауқымды солтүстік бөлігі) маңызды көші-қон, халықтардың тарихи қозғалыс жолы, сонымен қатар сауда жолдарының ерекше қиылысы болғанын айтуға болады. Мұнда сонымен қатар жартылай көшпенділер мен мал өсірумен айналысқан тайпалардың дәстүрлі қыстағы орналасқан. Бұл аумақтың физикалық және географиялық ерекшеліктері әртүрлі мәдени және экономикалық түрлерді білдіретін әртүрлі тайпалар мен тайпалық топтардың өзара іс-қимылының тарихи үдерістеріне ерекше жағдай жасады. Дәл осында ғасырлар бойы түрлі этникалық топтардың өкілдерінің тұрақты өмір сүруіне жағдай жасалды. Мұның бәрі осында орын алып отырған ең белсенді этногенетикалық процестердің ерекшелігі мен күрделілігіне әкеп соқтырды. Бұл белгілі археолог С.П. Толстовқа 1940 ж.ж. Арал теңізін этникалық тарихта ерекше маңызға ие аумақ ретінде бөліп, оны «Аралдың этногенез торабы» деп атауға жағдай туғызды.

Жетіасар оазисі ескерткіштерінің қасиеттілігі, ең алдымен, Жетіасар оазисі бай археологиялық ескерткіштерде көрініс тапқан күрделі және бай этникалық элементтердің символизмінен тұрады. Сыртқы архаизммен ерекшеленетін тұрақтылық пен арнайы консерватизм Жетіасар мәдениетінің барлық аспектілері: топографиясы мен қала құрылысы, құрылыс тәсілдері, фортификация принциптері, ішкі тұрғын үй, жерлеу құрылымдары мен салт-жоралғылары, керамика, негізгі тұрмыстық заттар мен киімдерінде көрініс тапқан. Сондай-ақ, экономика мен қоғамдық ұйым іс жүзінде археологиялық табылған олжаға қарағанда өзгермеді. Жібек жолы бойындағы Жетіасар қалаларының орналасуы мен мал шаруашылығымен айналысатын тайпалардың тарихи бағыттары және онымен байланысты кең ауқымды сауда қатынастары мәдениеттің пайда болуына әсер етпеді. Ол консерватизмге және сыртқы архаизмге ықпал етуі мүмкін. Мәдени ерекшеліктердің біртұтастығы сыртқы мәдениет элементтерін нақты анықтауға және байланыстардың түрлері мен түрлерінің пайда болу дәрежесін, бағытын және сипатын анықтауға мүмкіндік береді.

Жетіасар мәдениеті екі этникалық топ – түркі және иран суперэтносының өзара күшті әрекеттерін анықтайды, қазақ халқының қалыптасуының кейбір тарихи кезеңдерін, Қазақстанның этникалық тарихының беnтерін ашады. Жетіасар мәдениеті (б.з.д. I мыңжылдықтың басы - б.з. ІХ ғ.) өмір бойы барлық еуразиялық халықтардың этномәдени тарихында шешуші рөл атқарған сақ, алан, қаңлы, ақ ғұн, хионит, оғыз, печенегтер мен көптеген елдердің атымен байланысты. Барлық жағынан әртүрлі болып келген Жетіасар археологиялық кешені Жібек жолының тарихи беттерінде өзара қарым-қатынас, бейбіт өмір сүру мен диалог символын білдіреді.

Жетіасар оазисінің ескерткіштерін ұзақ мерзімді археологиялық зерттеу Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан әртүрлі қауымдастықтардың арасындағы өркениетаралық алмасуды растайтын артефактілерді алуға мүмкіндік берді. Қытайлық монохромды және полихромды жібектердің, Иран мен Сириялық полихромды өрнекті жібегінің әртүрлі ғасырларға жататын қабірлерден табылуы Жетіасар мәдениетінің осы елдермен сауда қатынастарының болғандығын айғақтайды. Құрылымдық жағы ирандық жібекке ұқсас болып келетін полихромды мақта қалдығының табылуы қызық. Бұл жағдай тоқыма технологияларының таралуын көрсетеді.

Археологиялық олжалардың көп болуы дала тайпаларымен үздіксіз және ұзақ уақыт байланыстардың көрінісі. Осылайша, Жетіасар халықтарының киімі негізінде Алтынасар қабірлерінің материалдарына негізделген зерттеу Еуразия даласында ұқсастықтар шеңберін белгілеуге мүмкіндік берді. Жетіасар мәдениетін тасымалдаушы ерлер мен әйелдер киімдерінің көптеген бөлшектері, әсіресе, Савромат және Сармат дәуіріндегі Еуразиялық даласындағылармен, сонымен қатар Юэджиге жататын Тилля-Тепе сияқты кейбір бай қорымдарындағы материалдармен ұқсастығы бар. Қорымнан табылған салт атты әйелдің теріден жасалған киімі мен жиектері өрнектелген жүннен жасалған бас киімі Алтайдың пазырық мәдениетіне жақындығын аңғарамыз. Алтын жалатылған былғарымен безендірілген бас киімдер, сөмкелері Моңғолияның ертедегі ғұн қорғандарынан табылған олжалармен ұқсастық тапқан. Бұл байланыстарды бұл жерде керамикалар, ғұн түріндегі қазандықтар, қару-жарақтар, ат әбзелдерінің бөлшектері мен белдік гарнитурасы, сондай-ақ фибулалардың табылғандығы да дәлелдейді.

IV–V ғ.ғ жататын Солтүстік Қара теңіз маңы мен Венгриядағы қазба орнынан таныс болған Үлкен Қосасар қорымында үш полихромды тоға табылған. Жетіасар керамикасы арасында Оңтүстік Қазақстан мен Тянь-Шань керамикасына типологиялық тұрғыдан жақын пішіндер кездеседі. Томпақасар мен Бидайықасар қорымдарынан Шығыс Еуропа мен Орта Азияның көне заттарына ұқсас білезіктер табылған. Осылай жасалған жеті дөңесті-бүршіктер орнатылған құйма білезік тер зарубинец, именьков мен пшевор мәдениетіне жататын ескерткіштерде табылған заттарға ұқсас. Жыланның басы бейнеленген білезіктер Солтүстік Бактрия б.з.д І ғ.–б.з. ІІ ғ. қорымдарын да да кездеседі. Томпақасарды зерттеу барысында қылыштың қынысын бекітетін халцедоннан жасалған қапсырма шегелер анықталды. Мұндай шегелер Кореядағы Хань кезеңінің қабірлерінде, сондай-ақ Еділ жағалауындағы сарматтардың мүрделі кешендерінен де көптеп табылған. Басқа өңірлермен байланыстар табылған «пелопонесс», «бактрия» қола айналарының басқа да түрлері Еділ бойы мен Батыс Қазақстан савромат, сарматтарының ескерткіштерінде және Солтүстік Қара теңіз скифтері, Орта Азия, Греция және тағы басқа аймақтардың бұйымдарымен ұқсастығы байқалады. Қытайдың импорттық айнасы да кездеседі. Жергілікті айна өнімдерін өндіру технологиясы ерекше – бұл қалайысы жоғары қоланы қызып тұрғанда суарып соғу. Мұндай айналар Еділдегі сарматтардың, Оралдың және Орталық Азияның зираттарында кездеседі. Бұл технология, оңтүстік-шығыс Азияда пайда болуы мүмкін, кейінірек Шығысқа (Қытай, Үндістан, Орта Азия, Иран) тарады және негізінен гонгтар, айналар, білезіктер, хош иісті түтін шығаратын аспаптар, цимбалдар, табақтар және киафтар діни нысандардың өндірісімен байланыстырылады. Алтынасар, Томпақасар және Бидайықасар, Үлкен Қосасар қорымдары мен қалаларын зерттеу барысында 22 халцедон, ақық, хрусталь және альмандиннан жасалған сасанид және парфян геммалары табылады. Геммалар сауда қатынасы немесе әскери олжа ретінде келуі мүмкін.

Айырбастың маңызды дәлелі – Еуразияның әртүрлі өңірлерінен шыққан жартылай бағалы тастардан жасалған олжалардың жаппай табылуы. Олардың қатарында Балтық елдерінің кәріптасы; Жерорта теңізі аймағының маржаны; Кавказдан гагаттар; Үндістаннан моншақтар жасау үшін ақық, агат, нефрит, хальцедон және тау хрусталі жеткізілуі мүмкін. Шыны моншақтардың көпшілігі шөлейтті аймақтың өсімдіктердің күлінде, Таяу Шығыстағы шыны өндіріс мектебінің дәстүрлерінде жасалған. Мысырдан шыққан майда шыныларды біріктіріп, бір рет оратылған созылыңқы таяқшалардан жасалған түрлі түсті және бір түсті моншақтарды айтуға болады. Морфологиялық және технологиялық ерекшеліктеріне сәйкес моншақтардың бір бөлігі күлгін түсті қытай лық моншақтарға жақын. Моншақтар мен өрнекті шыны ыдыстардың бір бөлігін Византияда жасалғаны жөнінде технологиялық дәлелдер бар.

Б.з.д. I мыңжылдықтың соңында Сарғат және Горохов мәдениеті тайпаларының жеке топтары Орал таулары аймағынан Жетіасар жеріне орныға бастаған сияқты. Мұны қабір кешендерінен табылған керамикалар растайды. Дәл осы мәдениеттердің әсерінен Жеті асарлық ортада ерлердің антропоморфты қола мүсіншілері мен керамикаға арналған зооморфты бейнелер (керамикадағы аюлардың бейнелері) пайда болды.

Сонымен, бірнеше ғасыр бойы адамзат құндылықтарын байытатын түрлі мәдениеттің ара қатынасы көптеген артефактілермен (қытайдың монохромды және полихромды жібегі, Иран және Сирияның өрнекті полихромды жібегі, сондай-ақ екі қатпарлы мақта мата, ғұн типіндегі қазандықтар, қытай айналары, сондай-ақ Еділ маңы, Солтүстік Қара теңіз бен Орта Азия және тағы басқа жерлерде орналасқан савромат және сармат, скифтерде ұқсастықтары бар «пелопонесс», «бактрия» айналары, оңтүстік-шығыс Азиядан бастау алатын жергілікті шыны өндіру технологиясы, Балтық елдерінен келген кәріптасты моншақтар, мысырлық не Византиядан келген шыны моншақтар, Жерорта теңізінің маржандарынан жасалған моншақтар, Үндістаннан шыққан жартылай асыл тастардан жасалған моншақтар, парфяндық және сасанидтік асыл тастар, Орал таулары аймағынан антропоморфты және зооморфты бейнелер, Кавказдан шыққан болуы мүмкін гагатты моншақтар, сармат фибулалар мен керамикалар және т.б.) дәлелденген. Зерттеулерде келтірілген ұқсастықтар Жетіасар мәдениетінің ауқымды байланыстарын дәлелдейді. Еуразияның далалық белдеуіндегі көшпелі тайпалармен жақын байланыста болғанын атап өту керек.

Археологиялық жәдігерлерге қарағанда, бұл аймақты адамзат неолит және қола дәуірінде, әсіресе б.з.д І мыңжылдық пен б.з. І мыңжылдығында қарқынды игере бастаған. Жазбаша дереккөздерінде Шығыс Арал маңы өте сирек аталады, бірақ көптеген ғалымдар бұл аймақты барлық еуразиялық халықтардың этномәдени тарихында шешуші рөл атқарған сақ, алан, қаңлы, ақ ғұн, хионит оғыз, печенегтер мен көптеген елдердің атымен байланыстыруға кедергі болмады.

Аймақтың экологиялық сипаттамасы айтарлықтай ерекше. Дамыған күрделі өзен жүйелері бар жазық келген ауқымды кеңістігі мекендеу мен оңай жылжуды қамтамасыз еткен. Осындай тарихи және этникалық процестер кеңістігін қалыптастыру Еуразия құрлығындағы Шығыс Аралдың (негізінен солтүстік өңірлері) орналасқан ерекше географиялық орнымен анықталды. Іс жүзінде, бұл жартылай шеңбердегі үлкен жерді қамтитын және Азия мен Еуропаның дала аймақтарын байланыстыратын кең белдеу.

Арал теңізіне шығысынан жалғасатын Сырдария сағасының алып ескі арналары кесіп өтетін бөлігі жазық болып келген. Аймақ пішіні аса үлкен үшбұрышқа ұқсайды. Қаратау мен Қызылқұм шөлінің арасындағы дәліз шығысының жоғарғы жағы, Сыдарияның Тұран ойпатына кіретін жерінде жер аумағының кеңдігі 400 км асып кетеді, ал меридинды бағытта – 200–250 км.

Жазықтықтың үлкен аумағындағы Сырдарияның ескі арналарының жүйесі: Іңкәрдәрия, Жаңадария, Қуаңдария, Ескідариялық деп төртке бөлінеді. Негізінен ендік бағытта болған. Олар Қызылорда қаласынан оңтүстікке қарай, яғни Сырдарияның арнасынан, радиалды бағытта тарап кетеді.

Тұщы судың көптігі, континентальды болғанымен, жылы, құрғақ климат Арал теңізінің шығыс жағалауына осы жерде тұрақты өмір сүрген адамдар үшін қолайлы болған, ал кем дегенде, қола дәуірінің соңында, күнкөріс күндерін тиянақтауға арналған кешенді экономика жасай білді. Сонымен қатар, табиғи ресурстар қамыс қопалары – малға арналған азық-түлік ретінде, оазиске жақын құм жайылымдар қойлар мен түйелер үшін, тасқын сулары егістік алқаптарды суару үшін, көлдер мен өзендер балық аулау үшін барынша пайдаланылды.

Географиялық орналасуына байланысты, б.з.д. I мыңжылдықта, сондай-ақ б.з. І мыңжылдықта өңірдегі ең маңызды көші-қон бағыттары мен сауда жолдары, этносаралық және мәдениетаралық байланыстар Жаңадария сағасының солтүстігі мен Сырдарияның солтүстігіндегі ескі арналары – Қуандария мен Ескідария арқылы өткен. Бұл жерде кезінде (қола дәуірінің соңы мен VIII–IX ғ.ғ. аралығында) Жетіасар мәдениеті дамыған.

Жетіасар оазисінің қалалары. «Үлкен, көп қабатты, бекінісі жақсы Жетіасар қалалары әрқашан өзен арнасына немесе басқа да табиғи су көздеріне (бұл мәдениетке тән) жақын орналасқан және сулар жүздеген, мыңдаған обалары бар қорымдарды қоршаған» [Толстов, 1962, 137б].

Барлық елді мекендер әр топта 5-7 (10- ға дейін) бекіністерге (немесе «ұяларға») топтасып орналасқан. Қазіргі уақытта ерте елді мекендердің кем дегенде тоғыз тобы белгілі, олардың үшеуі Жетіасар аумағында, біреуі соңғысынан солтүстікке қарай, екеуі шығысқа және шығыс солтүстік-шығысқа қарай, үшеуі оңтүстік-шығысқа және шығыс оңтүстік-шығысқа қарай бағытталып орналасқан. Әдетте, мұндай топтың елді мекендері үлкен арна мен оның тармақтарына қарай созылып жатты. Сонымен қатар бекіністердің бірі (әдетте орталық) үлкен өлшеммен ерекшеленеді, топтағы бекіністер арасындағы қашықтық 2-8 км-ден аспайды. Жеке тұрған ұялар бір бірінен алыстау орналасқан. Алайда, күшті фортификациялы кішігірім бекіністердің биіктігінің өзі бір бекіністен басқа топқа ғана емес, сонымен қатар бір «ұядан» екіншісіне жарық сигналдарын жіберуге мүмкіндік берген [Толстов, 1962, 139 б].

Дәл осы Жетіасар мекенінде Жетіасар мәдениетінің тұрғын жайларын ғана емес, сонымен қатар қабір ескерткіштерін де типке бөліп зерттеуге және арналар мен суару құрылымдарының динамикасын анықтауға және қадағалауға мүмкіндік туды.

Кез келген Жетіасар қаласына жақын жерде мыңдаған, он мыңдаған обалардан тұратын қорымдар орналасқан. Әртүрлі Жетіасар обаларының өмір сүру кезеңі екі-үш ғасырдан мың жыл немесе одан да көп жылдарға созылған, сондықтан әртүрлі қала ның айналасындағы обалар саны бірдей болмады. Мысалы Алтынасар көне қала кешенінің маңында бес жүзден астам әдетте әртүрлі ғасырларға жататын мазарат бар. Сондай-ақ, Бидайықасар, Үлкен Қосасар, Қаралыасар, Жетіасар және т.б. қалаларда бірнеше ондаған жерлеу алаңдары бар.

Жетіасар қорымдары міндетті түрде белгі лі арналарға байланысты. Қорымдар қолданыстан шыққан арналар мен тармақтарына, қазіргі су арналарының жағаларына орналасқан. Жетіасар бекіністерінің көпшілігінің мыңжылдықтар бойы өмір сүргенін ескерсек, осы кезеңде жақын маңда орналасқан кейбір арналар бірнеше рет лайланып жойылған. Немесе арна бағытын өзгертті; тиісінше және уақытша жерлеу орындарының әртүрлі орналасуы белгілі арналар мен олардың топтарымен байланысты.

Әрине, бұрынғы қорымдар ертедегі арна тармақтарымен байланысты. Жетіасар қорымдарын зерттеу барысында зерттеушілер қорымдардың бір-бірінен хронологиялық тұрғыдан ғана ерекшеленбей, олар бір арнаның түрлі жағасында немесе тіпті бір жағалауда орналасқан түрлі этностарға жататын зираттарға қатысты фактілерді анықтады. Барлық жерлеу орындары бастапқыда топырақпен үйіліп жабылған. Көпшілік жағдайда ормен жиектелген. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мыңнан астам жерлеу орындарынан тұратын 740 обаны зерттеді. Олардың 11 обасы 1948–1949, 1951 ж.ж. С.П. Толстовтың жетекшілігімен, қалғаны 1973, 1980–1981, 1983–1984, 1986–1991 ж.ж. Л.М. Левинаның жетекшілігімен зерттелді. Жерлеу обаларының астында кірпіштен қаланған жер төле, сонымен қатар төрт түрлі жер асты қабірлері табылған.

Жетіасар оазисіндегі суландыру жүйесі. Археологиялық және топографиялық түсірілімдер, аэрофототүсірілімдер мен картографиясы Арал маңы аймағының суландыру жүйелерінің, ежелгі, ерте және орта ғасырлар дәуірінде пайда болғаннан бастап – XIX ғасырға дейінгі төрт жарым мың жыл бойғы эволюциялық үздіксіз дамуын анықтады.

«Жетіасар мекенінің суландыру құрылыстарын археологиялық-топографиялық зерттеулер Бәбішмолда мен Шірікрабат (б.з.д. IV–II ғ.ғ.) маңындағы аудандарда танымал суландыру үшін тасқын суды реттеудің қарабайыр қағидаларын, одан ары қарай І-ші мыңжылдық та дамығандығын дәлелдеуге мүмкіндік берді. Сағаның суару ерекшеліктері – бұғатталған арналарды пайдалану, ендік арналарды арықтармен байланыстыру және тұрып қалған арықтардың терең жерлері жүйелерін және ескі арналарды су қоймалары ретінде пайдалану» [Андрианов, 1969, 202-205б].

Төменгі және Орта Сырдарияның табиғи жағдайлары, жеке арналардың гидрографиялық тәртіптері үнемі өзгерістермен сипатталады. Мысалы жылдың жылы мезгілінде, тасқын кезде және таудағы қар мен мұздықтардың еруі немесе мұз кептелістерінде судың көкжиегі көтеріледі. Бұл кезеңде су негізгі арнадан тасып, аңғар аралық ойпаттарға, ескі каналдар мен арналарға құйылған. Бұл жөнінде Х ғ өзінде Масуди Фарабта өзен 30 фарсахқа, яғни 200-300 км жайылған деп баяндап кеткен [Бартольд, 1963, 234б]. Жетіасар жазығының жалпы батыс жағы еңістеу болғандықтан, су тасқыны батыс жағалауларына ағып кетеді, сондықтан ежелгі егіншілер суды суару ағындары бойымен ескі қалалар мен су қоймаларына айналдырылған ескі арналарға жіберуге қатысты аз күш жұмсаған. Сырдарияның төменгі ағысындағы егіншілер су тасқынын XVIII–XIX ғ.ғ. дейін ұтымды пайдаланған. Бұл туралы Н. Дингельштедт айтып кеткен. Ол қазақ халқының ежелгі дәстүрлі суландыру әдістерін сипаттай отырып, су тасқынының суы бірте-бірте негізгі өзеннен опырылған жерлер мен ойпаттар арқылы 60-дан астам верстке дейін жеткен. Су қоймасының ең кең таралған жүйесі, ең алдымен, Солтүстік Қуаңдария магистральдық каналдарына тү- сетін судың жалпы мөлшері азайған кезде, Жетіасар оазисінің өмірінің соңғы кезеңінде пайдаланылған.

Жетіасар қаласындағы барлық қала Қазақстанның республикалық немесе жергілікті маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштері болып табылады. Жетіасар оазисіндегі қалалар ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралардың алдын ала тізіміне «Жібек жолы» сериялық трансұлттық номинация компоненті бойынша 2012 жылы енгізілген.

Деректер

1. Андрианов Б.В. Древние оросительные системы Приаралья. – М.: Наука, 1969. – 253 с.
2. Андрианов Б.В., Левина Л.М. Некоторые вопросы исторической этнографии Восточного Приаралья в первом тысячелетии н.э. // Этнография и археология Средней Азии. – М.: Наука, 1979. – С. 94–100.
3. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Сочинения. – М.: ИВЛ, 1963. – Т. 1. – 763 с.
4. Байпаков К.М., Воякин Д.А. Города Восточного Приаралья: Дженд, Асанас, Барчкент // История Казахстана // http://old.e-history.kz/ru/books/library/view/1384
5. Елкина А.К., Левина Л.М. Одежда, ткани и кожа из джетыасарских могильников // Джетыасарская культура. Ч. 5/ Низовья Сырдарьи в древности. Вып. V. – М.: ИЭА РАН, 1995. – С. 31–104.
6. Левина Л. М. Этнокультурная история Восточного Приаралья. – М.: Изд. фирма «Восточная литература» РАН, 1996. – 396 с.
7. Левина Л.М., Довгалюк Н.П. Бусы из джетыасарских памятников // Джетыасарская культура. Ч. 5 / Низовья Сырдарьи в древности. Вып. V. – М.: ИЭА РАН, 1995. – С. 202–228.
8. Левина Л.М., Никитин А.Б. Иранские резные камни из памятников джетыасарской культуры // Джетыасарская культура. Ч. 5 / Низовья Сырдарьи в древности. Вып. V. – М.: ИЭА РАН, 1995. – С. 105–121.
9. Левина Л.М., Равич И.Г. Бронзовые зеркала из джетыасарских памятников // Джетыасарская культура. Ч. 5 / Низовья Сырдарьи в древности. Вып. V. – М.: ИЭА РАН, 1995. – С. 122–184.
10. Левина Л.М., Чижова Л.В. О некоторых зооморфных и антропоморфных изображениях в джетыасарской культуре// Джетыасарская культура. Ч. 5 / Низовья Сырдарьи в древности. Вып. V. – М.: ИЭА РАН, 1995. – С. 189–193.
11. Толстов С.П. Города гузов // СЭ. – 1947. – № 3. – С. 52– 102.
12. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – М.: ИВЛ, 1962. – 322 с.