1985-2007 жылдар аралығында бул ескерткіште жүргізілген қазбалық жұмыстар кезінде мәдени қабаттың 7600 кв.м., тастан жасалған 12 үйлер қалдықтары зерттелді. Ашылған көпірлер саны және өлшемдер туралы мәліметтер 1 кестеде көрсетілген. 1 кесте. Зерттелген көпірлер саны және ашылған алаңдардың өлшемдері.

Қоныстың коллекциялық тізімдемесінде металдан, тастан, сүйектен, мүйізден, керамикадан жасалған 29000-ға жуық табылған заттар тіркелген. Сонымен қатар, остеологиялық коллекциядан үй және жабайы жануарлардың анықталатын сүйектерінің 21625-і іріктеліп алынған. Яғни, ескерткіштің барлық қазбаларынан 50625 заттар табылады. Табылған заттардың орташа тығыздығы м²-ге – 6,7. Артефакттар тығыздығы м²-ге – 3,8.

Металдан жасалған бұйымдар коллекциясы 156 қоладан жасалған заттардан құралған. Оның құрамында киммерийялы типке таяу пышақтар-қанжарлар, жебелердің ұштықтары, найзаның қиық ұштығы, кішкене балға, шилья, қашаулар, қос ауыздық, айылбастар, қарағай- майлық типтес орақтар-шалғыштары, қаңылтыр белгілер, құрсаулар, жалпақ және тығын қашаулар, бөліп тұратын сақиналар, сүйекті оюға арналған аспаптар (кескіштер, клепик, тырнақша, циркуль), қоладан жасалған бұйымдар үзінділері, кішкентай кесектер мен қайрақтар, сымның тілімдері.

Спектрлік талдауға 72 зат салынды. Орталық-қазақстандық кен орындарынан мыс қолданылды, металл қалайымен легерленді. Кенттік кешеннің металл бойынша кең даталануы – б.з.д. 13-8 ғғ.

Тастан жасалған және табылған заттар 816 заттармен ұсынылған, сонымен қатар, мыс кенінен, гематиттен, сары және қызыл охрадан жасалған кесектер. Трасологиялық талдау нәтижесінде тас мүлігінің жеткілікті кең диапазоны анықталған. Бұл түрпілер, қырғылар, келсаптар, үккіштер, бидай үккіштер, екі графиттік тас қаламдар, металдық заттардың бетін тегістеуге арналған галеттік «жылтыратқыштар», металдық заттарды (бетін тегістеу) жөндеу (қайрау) және өңдеуге арналған тыс, қызыл түсті бояу қалдықтары бар бояу үккіштер, металдық бұйымдарды өңдеуге арналған қайрайтын қайрақтар, жауынгерлік оқ-дәрілері, тіреулер, тастан жасалған ыдыстардың қақпақтары, тастан жасалған екі ыдыстардың үзінділері, дисктер және т.б.

Тас бұйымдары мен зеңбіректерін жасауға шикізат ретінде тас (гранит), шақпақ тас, яшмалар және яшмоидтар, ірі және ұсақ түйіршікті құм тас, доцит, әк құм тасы, реалит құрамдас кристаллотуф, алевролит, серпентинит, графит және тағы басқа минералдар мен кендер.

Сүйектен және мүйізден жасалған заттар категориясының табылған заттарының 532 экз. талдауға салынды. Осы сандық жиынтықтан 522 артефакттар болып, ал оның 10-ы тозу және өңдеу іздері жоқ кішкентай сүйектердің қалдықтары. Кент қонысының сүйектік және мүйіздік бұйымдар мен зеңбіректер арасында 25 категориядан аз емес мөлшері ерекшеленеді. Негізгі категориясы - былғары өндіріс зеңбіректері (127 экземплярдан аз емес).

Тұйықтар тобы ерекшеленеді (106 экз.) – терілерді өңдеуге арналған екі сапты зеңбіректер. Тұйықтардың 97 экземпляры ірі қара малдың төменгі жақтарынан жасалған (56 экземпляры төменгі жақтың сол жақ жартысына, 40 экземпляры – оң жақ жартысынан, 1 экз.-белгісіз).

Кентте теріні өңдеу үшін тұйықтардан басқа кіші мөлшерде жоңғылар қолданылған - ірі қара малдың қабырғаларынан жасалған – 11 экземпляр.

Кенттің сүйектік бұйымдар коллекциясының құрамында атшалардың үлкен тобы бар, олар аттың III табандық және III алақан сүйектіктерден құралады - 28 экземпляр. Кезінде С.А. Семенов атшаларды теріні өңцеу зеңбірегі деп анықтаған¹. Этнографиялық мәліметтер мен эксперименттер нәтижелері барысында сүйектік атшаларды мұзда тебу үшін қолдануы қиынға түсті².

Кентте трасологиялық түрде иіру және тоқымашылық зеңбірегі - тоқу біздері іріктелді. Кенттік сүйектік зеңбіректер арасынан трасологиялық түрде кешеуіл қола дәуіріне сай болатын тоқу біздері анықталған, олар әртүрлі аймақтардың көптеген ескерткіштерінің табылған зеңбіректеріне сай келеді³. Кейбір аспаптардағы жаттыққан іздер «классикалық» тоқу біздерімен сай келіп отыр. Сонымен қатар, бұл тоқу біздері тобы үшін технологиялық тізбек анықталады - дайындық бұйымдардан бастап дайын және жаттыққан экземплярларға дейін. Яғни, Кенттің материалдарында былғарының кейбір өзгешеліктері ғана емес, сонымен бірге иіру өңдірісі де анықталды.

Кенттің трасологиялық түрде сүйектік зеңбіректер коллекциясынан аз мөлшерлерінде көсеулер, кетпенлер, керамиканы жылтыратқыш-қалақшалар іріктелген.

Сүйектік және мүйіздік зеңбіректерден басқа Кентте көптеген тұрмыстық және салт-дәстүрлік бұйымдар маңызды коллекциясы жиналған болатын. Кенттің сүйектен ою оятын шеберлері шикізат ретінде көбінесе қуыс және бүтін мүйізді қолданды.

Кентте бүтін мүйіз (марал, бұғы, бұлан) көптеген заттардың жасалуына қолданылған: түймелер, ілгектер, бастырмалар, саптар, тығындар, қаңылтыр белгілер, қазықтар, псалилер, жебелердің ұштықтары, әртүрлі мол оюланған салт-дәстүрлі бұйымдар. Егер былғары және тағы басқа өндірістер зеңбіректерін өңдеуі ешқандай ерекше дағдыларды қажет етпесе, ал Кенттегі мүйізбен жұмыс мамандармен жасалған болатын. Кенттің сүйектен ою оятын шеберлері мүйіз шикізатын жұмсарта алған, ол туралы көптеген қысқартылған, жоналған, кесілген мүйіздердегі іздер мәлім етіп отыр. Бүтін мүйізбен жұмыс жасаған кезде жүздері әртүрлі болып келген балталар, шот балталар, қашаулар, металдық жүздер, өлшемдері әртүрлі тістері мен төсем қалындығы әртүрлі болып келген аралар, сәулелеік тескіштер, формалары әртүрлі болып келген жонғыштар қолданылған.

Кенттің сүйектік және мүйіздік коллекцияларында ерекше және феномалдық жағдайы - бұл коллекцияда оюлары ойылған мүйіздік заттардың көп болуы. Оюлары бар заттардың кейбір категорияларын функционалды түрде қолдануға болады: түймелер, ілгіштер, қаңылтыр белгілер. Кейбір заттары, «аса таяқтар», «улы жыландар», сегіз тәріздес «қаңылтыр белгілер» сияқты заттар бастырмалар болып келеді (олардың артқы жақтарында ойықтар, бекіту элементтері, кесіктер торы ойылған).

Мүйізден жасалған бұйымдардың ерекше категориясы – кенттік оюланған ілмек тәріздес псалиилер, олар Трушешти-Кент псалиилер тобына жатқызылады⁴.

Кентте табылған заттардың көзбен шолу және трасологиялық талдауы нәтижесінде көретініміз, бұл топтағы псалиилер агальматолиттен емес, Cervidae мүйізінен жасалған, ал бұл жағдайға байланысты бұл заттарды навершиялар емес, псалиилер дел есептейді⁵.

Кенттегі мүйізден жасалған оюланған заттардың көп болуы, осы ескерткіштің сүйектік және мүйіздік бұйымдар коллекциясын екі тәуелсіз топқа бөледі: әлде бір өндірістер зеңбіректері және сүйек пен мүйіздің бойымен көркем оюлық заттар. Яғни, бұл топтардың болашақ зерттелуі параллельді түрде өту қажет.

Кенттің мәдени қабатынан шыққан артефакттардың көпшілік категориясы - керамика. Кенттік коллекцияның 27000 астам үзінділері керамикадан жасалған. Оның негізін (96%- тен астам)⁶ саргариндік-алексеевтік түріне жататын ыдыс құрайды (1 топ). Бұл мәдени түрдің ыдыстары 10 түрлі формалармен берілген, олардың арасында жетекшілік ролді құмыралар атқарып отыр. Табақтар, оңқалар және тағы басқа формалы ыдыстар аз мөлшерде көрсетілген. Оюлардың артықшылық элементтері болып мойын білікшесі, көлденең шыршасы, таяқшаның оттисктері, тордың тілкемі, қиылысатын кесіктер және тағы басқалары келеді.

Саргариндік-алексеевтік ыдыстың аз мөлшерінен басқа бұл топта донгальдік тірге жататын керамика ұсынылған, сонымен бірге ертебілікшелік керамика бар. Кент тұрғындарының ыдыстарының үш хронологиялық топтары, стратиграфикалық бақылаулармен бірге Сарыарқаның кешеуіл қола мәдениет кезеңін белгілеу мүмкіндігін береді.

Керамиканың екінші тобын суперстраттық пішінге сай ыдыстардың үзінділері құрайды (ыдыстардың 4%). Қыш дөңгелегінде жасалған, оюлары ойылмаған сынық ыдыстардың табылғандары аз мөлшерде. Бұл ыдыстың категориясы Орта Азияның кешеуіл Намазга уақытына сай ұқсастықтары бар. Географиялық түрде оған жабыстырылған ыдыс жанасады, бірақ ол дөңгелекте жөңделген.

Керамикалық импорттың басқа тобының Батыс Сібірдің андроидтық мәдениет материалдарында ұқсастықтары бар. Әбден анық түрде еловтық және ирмендік керамика мүшеленеді, және де осы ыдыстың құлдырау репликалары. Кенттің керамикалық кешенінде суперстраттық компоненттің бар болуы, бөлек талдауды қажет ететін, қоныс тұрғындарының әртүрлі векторлы байланыстары туралы мәжбүрлейді.

Репрезентативтік остеологиялық коллекцияның Кент тұрғындарының шаруашылықтарын қайта құру үшін және өмірлерінің басқа жақтарына да байланысты сөзсіз мәні бар, оны талдау нәтижесінде экономиканың мал шаруашылығы туралы мәжбүрлейді. (2 кестені қара).

Цивилизациялардың бірінші ретті қалаларына қолданылатын критерийлер негізінде, Кенттің қалалық мәртебесі туралы болжау - маңызды және феноменалды қорытынды болып табылады. Кент - Қазақстанның көне қалаларының бірі, ол ІІ-І ғ. б.э.д. болған, және де беғазы-дандыбай мәдениетінің терең аймағында, сол қоғамдағы болған әлеуметтік, саяси және экономикалық прогрестің нәтижесінде пайда болды.

1.      Семенов С.А. Первобытная техника (Опыт изучения древнейших орудий и изделий по следам работы). – МИА. № 54., 1957, 225-227 б.; Семенов С.А. О назначении «коньков» и костей с нарезками из Саркела-Белой Вежи // Труды Волго-Донской археологической экспедиции. Т.ІІ. – МИА. № 75., 1959 , 357-358 б.

2.      Панковский В.Б. Коньки периода поздней бронзы как показатель культурогенеза II Производственные центры: источники, «дороги», ареал распространения. М-лы тематич. научн конф. – СПб, 2006. 75 б.

3.      Усачук А Н., Литвиненко Р.А. Орудия прядения и ткачества в памятниках срубной общности // Текстиль эпохи бронзы евразийских степей. Тр. ГИМ. Вып.109 . – М, 1999.

4.      Панковский В.Б. Коньки периода поздней бронзы как показатель культурогенеза // Производственные центры: источники, «дороги», ареал распространения. М-лы тематич. научн.конф. – СПб, 2006. 121-125 б.

5.      Варфоломеев В.В. Бегаэы-дандыбаевская эпоха II Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прошлом и настоящем. – Алматы, 2004.

6.      Керамикалық кешеннің санақ өңделуі әлі аяқталмаған.